Od stycznia do czerwca 2012 roku INPRIS ? Instytut Prawa i Społeczeństwa we współpracy ze Stowarzyszeniem Sędziów THEMIS i Sądem Okręgowym w Poznaniu realizował pilotażowy projekt badawczy. Dotyczył on pozycji strony w procesie cywilnym w sytuacji, gdy pozbawiona jest odpowiedniej pomocy prawnej, co niejednokrotnie utrudnia komunikację na sali sądowej.
W wielu publikacjach i dyskusjach sygnalizowano problem trudnej pozycji osoby, która w postępowaniu cywilnym nie jest reprezentowana przez profesjonalnego prawnika i nie rozumie komunikatów sędziów wobec stron postępowania.
Przeprowadziliśmy to badanie w obawie, że zmiany w procedurze cywilnej idące w słusznym ?sprawnościowym?, kierunku, mogą tę sytuację pogorszyć. Mogą sprawić, że osoba nieznająca prawa, niereprezentowana w sądzie przez prawnika będzie w istotnie trudniejszej pozycji procesowej.
Główne cele badania to: poznanie opinii sędziów orzekających w sprawach cywilnych oraz stron postępowań cywilnych znajdujących się w sytuacji, o której była mowa. Przeprowadziliśmy też pilotaż narzędzi badawczych i podejścia metodologicznego.
Zrealizowano anonimowe badanie ankietowe wśród stron procesowych ? zarówno tych reprezentowanych przez profesjonalnego prawnika, jak i pozostałych oraz zogniskowany wywiad grupowy z siedmioma sędziami z jednego z sądów okręgowych.
Rozmowa z sędziami pokazała, że w obrębie tej samej procedury możliwe (dopuszczalne) są różne rozwiązania i ? co za tym idzie ? od sposobu komunikacji na sali sądowej i sposobów pouczenia w dużym stopniu może zależeć wyrok w sprawie. Niezbędne jest zatem doprecyzowanie przepisów i poprawa praktyki, co pomogłoby w zapewnieniu rzeczywistej równowagi stron w trakcie procesu.
Problemem w zachowaniu równości stron jest język prawniczy. Sędziowie widzą, że strona pozbawiona odpowiedniej pomocy prawnej, miewa trudności ze zrozumieniem komunikatów wydawanych przez sąd. Receptą mogłoby być używanie prostego, codziennego języka, a nie języka przepisów. Okazuje się jednak, że w praktyce to trudne: sędziowie nie pamiętają o tym lub nie chcą w ten sposób mówić. Może się więc okazać, że pouczenie udzielone stronie przez sędziego nie będzie pomocne, ponieważ nie zostanie zrozumiane. Do języka formalnego szczególnie mocno przywiązani są młodzi sędziowie, którzy są mniej elastyczni niż sędziowie mający doświadczenie.
Badanie pokazało, że sędziowie mają stosunkowo małą wiedzę o bezpłatnym poradnictwie prawnym. Nie znają biur porad obywatelskich, uniwersyteckich ?klinik prawa? i innych instytucji (w tym organizacji pozarządowych), które mogą nieodpłatnie dostarczyć porady prawnej. Ograniczają się zatem do proponowania stronom odpłatnej pomocy prawnika albo złożenia wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu.
Sędziowie nie w pełni zgadzają się z opinią, że strona, która nie jest reprezentowana przez profesjonalnego prawnika zawsze znajduje się w gorszej sytuacji. Wynika to z kilku powodów z dość niskich ? zdaniem sędziów ? kompetencji niektórych pełnomocników, którzy czasem wręcz szkodzą swoim klientom. A sąd ma w takiej sytuacji związane ręce i nie może pomóc stronie. Strona bez pełnomocnika ma większą swobodę, ponieważ sąd nie może na nią nakładać tak wielu rygorów (związanych z kwestiami proceduralnymi, terminami itp.) jak na profesjonalnego prawnika. Poza tym stronie, która reprezentuje sama siebie sąd może (a niekiedy musi) udzielać pouczeń.
Z doświadczenia sędziów wynika jednak, że osoby, które nie mają profesjonalnych pełnomocników, dosyć często bezpodstawnie wstępują na drogę sądową, ponieważ nie wiedzą, że mogą podważyć zasadność sporu. Nie wiedzą też, w jaki sposób wykazać inicjatywę dowodową oraz nie potrafią spełnić wymogów proceduralnych. W takich sytuacjach pomoc prawna ? chociażby w postaci kompetentnej porady prawnej ? poprawiałaby ich sytuację.
Wśród sędziów panuje też przekonanie, że polskie społeczeństwo jest przewrażliwione na punkcie niedostatecznej bezstronności sądów. Za obawy społeczeństwa związane z rzekomą stronniczością sądów w dużym stopniu odpowiadają media, które podkopują autorytet sędziów, krytykując ich, podając nieprawdziwe informacje, szukając taniej sensacji.
Na podstawie przeprowadzonego badania pilotażowego i opisanych powyżej wstępnych wniosków INPRIS rekomenduje prowadzenie dalszych badań dotyczących pozycji stron w procesie cywilnym oraz komunikacji na sali sądowej. W ramach dalszych prac planujemy przeprowadzenie wtórnej analizy danych ilościowych zebranych w trakcie realizacji innych badań dotyczących sytuacji stron w procesach cywilnych, a także oceny wymiaru sprawiedliwości oraz organów ścigania; obserwacje sądowe; warsztaty z sędziami; analizę wizerunku medialnego sędziów; ilościowe badanie kompetencji prawnych i wiedzy prawnej Polaków oraz badanie opinii radców prawnych i adwokatów. Planowany projekt ma stać się podstawą sformułowania wniosków co do oczekiwań uczestników procesów wobec sędziów, możliwości zmian organizacyjnych i praktyki działania sądów oraz sugestii co do włączenia tej tematyki w programy szkoleniowe dla sędziów.
Opr.: Łucja Krzyżanowska
