Dnia 2 marca Prezes Stowarzyszenia Sędziów Themis, sędzia Irena Kamińska, wraz z Wiceprezes sędzią Anną Korwin-Piotrowską, uczestniczyły w Sejmowej Komisji Polityki Społecznej i Rodziny poświęconej projektowi ustawy o zmianie ustawy ? Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Druk nr 3058), w zakresie min. regulacji statusu Rodzinnych Ośrodków Diagnostycznych. W załączniku, możecie Państwo pobrać oficjalne stanowisko Stowarzyszenia w tej sprawie.
Tekst zamieszczamy też poniżej:
Stanowisko Stowarzyszenia Sędziów THEMIS do projektu ustawy o zmianie ustawy ? Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Druk nr 3058)
-
Uwagi ogólne.
Stowarzyszenie uznaje za słuszne podjęcie prac legislacyjnych nad uregulowaniem statusu Rodzinnych Ośrodków Diagnostyczno-Konsultacyjnych.
Dotychczasowe regulacje oparte o art. 84 ustawy z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich nie wskazują bowiem formy organizacyjno-prawnej ośrodków ani ich pozycji w strukturze sądu okręgowego.
Od wielu lat nie budzi wątpliwości, że nie istnieje podstawa organizacyjna do działalności Rodzinnych Ośrodków Diagnostyczno-Konsultacyjnych w zakresie wydawania opinii w postępowaniach opiekuńczych oraz rozwodowych, brak również podstawy procesowej do wydawania opinii dla sądu. RODK nie jest ani biegłym sądowym ani też instytutem naukowo badawczym w rozumieniu art. 290 Kodeksu postępowania cywilnego.
Działalność Ośrodków, przeprowadzanych diagnoz oraz wydawanych opinii budzi bardzo wiele zastrzeżeń stron postępowań sądowych, zwłaszcza w sprawach opiekuńczych oraz rozwodowych. Opracowane zostały raporty z funkcjonowania ośrodków, np. w 2009 raport z monitoringu RODK-ów stowarzyszenia Centrum Praw Ojca i Dziecka kwestionujący stosowane narzędzia badawcze i kwalifikacje pracowników RODK, a co za tym idzie jakość wydawanych opinii. W roku 2013 Instytut Wymiaru Sprawiedliwości opublikował wyniki badań roli RODK w orzekanych przez sądy sprawach opiekuńczych i rozwodowych.
Procedowany projekt ustawy nie eliminuje żadnej z wyżej wymienionych niedostatków dotychczasowych rozwiązań. Podkreślenia wymaga, że projekt nie zawiera uzasadnienia przyjętych rozwiązań, na co trafnie zwrócił uwagę Prokurator Generalny w opinii do projektu. Uzasadnienie sprowadza się do powtórzenia treści projektowanych przepisów nie wskazując na postulowane nim korzyści.
Zdaniem Stowarzyszenia Sędziów THEMIS uważa, że regulowana materia winna zostać poprzedzona szerokimi konsultacjami społecznymi ze środowiskiem sędziowskim, środowiskiem psychologów, pedagogów, prezesami sądów jak i organizacjami pozarządowymi, skoro dotychczasowa działalność Rodzinnych Ośrodków Diagnostyczno-Konsultacyjnych budzi od lat wiele negatywnych emocji społecznych i bezpośrednio wpływa na opinię o sądownictwie. Zaniechanie tych konsultacji i pospieszny proces legislacyjny, przy braku odniesienia się projektodawców choćby do istniejących raportów i opracowań na temat funkcjonowania RODK, nie służy dobrze pojmowanemu interesowi wymiaru sprawiedliwości.
Nie sposób zaakceptować rozwiązań, których jedynym celem ? jak wynika z uzasadnienia ? jest usankcjonowanie wieloletniej praktyki wydawania przez ośrodki opinii w zróżnicowanych kategoriach spraw.
Co najistotniejsze, proponowane w ustawie rozwiązania ani nie porządkują stanu prawnego ani nie wyjaśniają pojawiających się wątpliwości, a wręcz przeciwnie, komplikują stan prawny.
Stowarzyszenie wyraża zaniepokojenie brakiem opinii Krajowej Rady Sądownictwa do projektowanej ustawy.
-
Uwagi do zagadnień organizacyjnych.
Przewidując w projekcie, że Rodzinne Ośrodki Diagnostyczno-Konsultacyjne będą ?organami pomocniczymi sądu okręgowego?, wnioskodawca nie wskazuje jaki będzie status formalno-prawny tych ośrodków i co należy rozumieć pod pojęciem ?organu pomocniczego sądu?. Sądy działają jako jednostki sektora finansów publicznych w formie państwowej jednostki budżetowej. Pojęcie ?organu pomocniczego? nie zostało zdefiniowane ani przewidziane w ustawie regulującej formy organizacyjne państwowych jednostek sektora finansów publicznych, tj. w ustawie z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych. Ustawa ta nie przewiduje takiej jednostki sektora finansów publicznych, która przy jednostce mogłaby być organem pomocniczym, jak przewiduje projekt ustawy. Nie sposób również zinterpretować nazwanie przez projektodawcę ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych ? organami, a zwłaszcza ich relacji wobec ustawowych organów sądów: prezesa, dyrektora oraz kolegium.
Unormowanie statusu RODK jako organów pomocniczych sądów okręgowych w żaden sposób nie decyduje, czy będą one funkcjonowały w strukturze sądów, czy też obok nich, ale wtedy nie wiadomo w jakiej formie organizacyjnej.
Wprawdzie wnioskodawca przewiduje, ze ośrodki będą finansowane w ramach budżetu sądu okręgowego, co może sugerować, że będą ich częścią składową, ale wówczas nie wiadomo jak rozumieć, że są organami pomocniczymi sądu, który jest z mocy prawa wyodrębnioną jednostką budżetową?
Projekt nie obejmuje w ogóle regulacji związanych z ponoszeniem przez strony postępowań kosztów związanych ze sporządzanymi opiniami a kwestia ta nie jest jasna i praktyka w tym zakresie nie jest jednolita.
Zasadnicze zastrzeżenia budzą regulacje związane ze statusem zatrudnionych w ośrodku pracowników, co jeszcze bardziej komplikuje formę organizacyjną ośrodka oraz strukturę sądu okręgowego, przy którym ośrodek ma działać.
Najbardziej skomplikowana jest pozycja kierownika ośrodka, który zatrudniany jest przez prezesa sądu spośród kandydatów wyłanianych w drodze konkursu przez komisję konkursową, powołaną przez Prezesa Sądu. Ocenę okresową kierownika dokonuje jednak Minister Sprawiedliwości, który sprawuje również zwierzchni nadzór nad ośrodkiem. Znbsp;projektu wynika, że kierownik ośrodka powinien też być specjalistą, a jednocześnie kierować, organizować i kontrolować pracę ośrodka.
Druga kategoria pracowników to specjaliści zatrudniani w ośrodku, również w drodze konkursu organizowanego przez prezesa sądu i dla których prezes sądu jest zwierzchnikiem służbowym, ale już nie wiadomo -bo projekt o tym milczy – kto zawiera z nimi umowę o pracę. Oceny okresowej specjalistów (w tym lekarzy psychiatrów!) dokonuje kierownik ośrodka. W sprawach nieuregulowanych w projektowanej ustawie do specjalistów mają zastosowanie przepisy ustawy o pracownikach sądów i prokuratury.
Trzecia kategoria pracowników to pracownicy administracyjni i obsługi, którzy stają się pracownikami właściwego sądu okręgowego, a więc przełożonym służbowym dla nich jest dyrektor sądu i on ich ocenia.
Biorąc powyższe pod uwagę nie wiadomo jaki jest status kierownika ośrodka i trudno sobie wyobrazić na czym będzie polegała jego rola jako kontrolującego? Czy kierownik będzie zwierzchnikiem służbowym pracowników ośrodka? Wedle projektowanego art. 22 § 1 zwierzchnikiem specjalistów będzie prezes sądu a innych pracowników przecież dyrektora sądu. Czy ośrodek będzie pracodawcą w rozumieniu art. 3 Kodeksu pracy? Kto będzie w takim razie reprezentował ośrodek w sporach z pracownikami? Prezes? Kierownik?
Niezrozumiała jest nadto konstrukcja wg której specjaliści są pracownikami ośrodka, a pracownicy administracyjni i obsługi pracownikami sądu. Czy należy z tego wnioskować, że pracownicy sądu będą obsługiwać jego organ pomocniczy?
Wedle przepisów przejściowych zarówno do specjalistów jak i pracowników administracyjnych i obsługi ma mieć zastosowanie art. 231 Kodeksu pracy, tylko nie wiadomo kto od kogo będzie przejmował tych pracowników, bowiem nie wiadomo jak rozumieć zakład pracy dotychczasowy i nowy, nie wiadomo też jak rozumieć pracodawcę dotychczasowego i nowego, wobec trzech kategorii pracowników.
Specjaliści z dniem wejścia w życie znowelizowanej ustawy mają stać się pracownikami organu pomocniczego sądu, który to organ nie wiadomo czy będzie pracodawcą.
Art. 5 ust. 1 projektu jest wewnętrznie sprzeczny bowiem zakłada pozostanie na stanowiskach dotychczasowych kierowników ośrodków do upływu terminu, na jaki umowy były zawarte a jednocześnie przewiduje możliwość wcześniejszego rozwiązania umowy, tylko nie wiadomo na jakiej podstawie i w jakim trybie.
W projektowanym art. 157a § 3 przewidziany jest nadzór zewnętrzny Ministra Sprawiedliwości nad ośrodkami, przy czym ustawa w żaden sposób nie definiuje tego nadzoru. Nie precyzuje również kto i w jaki sposób sprawować będzie nadzór wewnętrzny i na czym ewentualnie będzie polegał.
Jak wynika z powyższych uwag, projekt ustawy zawiera wewnętrzne sprzeczności i w żaden sposób nie porządkuje stanu prawnego, statusu prawnego i pozycji ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych w strukturze jednostek sądownictwa, jak również zatrudnionych w nich pracowników.
-
Uwagi w kwestiach procesowych.
Umocowanie Rodzinnych Ośrodków Diagnostyczno-Konsultacyjnych w ustawie ? Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz określenie w ramach zakresu ich działalności wydawania opinii na zlecenie sądu lub prokuratora nie eliminuje aktualnie występującego problemu braku podstawy prawnej do zasięgania przez sądy w sprawach opiekuńczych i rozwodowych opinii RODK. Kodeks postępowania cywilnego przewiduje dowód z opinii biegłego lub instytutu naukowo badawczego (art. 278 i 290 k.p.c.). Ośrodki nie są biegłymi, nie są również instytutami naukowo badawczymi. Aby dopełnić wymogów proceduralnych sąd może wyznaczyć konkretnych pracowników RODK jako biegłych, odebrać od nich przyrzeczenie i zlecić dopiero opinię. Przypomnieć również należy, że wyznaczenie biegłych powinno zawsze odbywać się po wysłuchaniu stron co do liczby biegłych i wyboru konkretnych osób. Projektowana nowelizacja, bez odpowiedniej zmiany Kodeksu postępowania cywilnego ? na co trafnie wskazuje Pierwsza Prezes Sądu Najwyższego ? nie eliminuje wadliwej praktyki zlecania ośrodkom wydawania opinii. Dalej aktualne pozostaną też zarzuty procesowe naruszenia przepisów postępowania mających wpływ na treść orzeczenia sądu, skutkujące przedłużaniem postępowań sądowych.
Stowarzyszenie Sędziów THEMIS uważa, że przyjęcie przez ustawodawcę rozwiązania, w którym opinie w postępowaniu sądowym, mające zazwyczaj decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, wydają specjaliści, będący de facto urzędnikami sądu, nadzorowanymi przez Ministra Sprawiedliwości, budzi zasadnicze wątpliwości jeśli idzie o zagwarantowanie obywatelom konstytucyjnego prawa do niezależnego sądu (art. 45 Konstytucji RP). Usytuowanie ?biegłego instytucjonalnego?, jakim zdaje się ma być RODK w strukturze sądu, może naruszać prawo do sprawiedliwości proceduralnej i prowadzić do naruszenia art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Europejski Trybunał Praw Człowieka wielokrotnie przypominał, że sprawiedliwość musi być nie tylko wymierzana ale musi też być widoczna.
Szereg zgłaszanych od lat zarzutów pod adresem sposobu działalności Rodzinnych Ośrodków Diagnostyczno-Konsultacyjnych przy wydawaniu opinii na rzecz sądów winno powodować głęboką analizę przed przyjęciem systemowych rozwiązań. Uzasadnienie, dotknięte poważnymi mankamentami żadnej tego rodzaju analizy nie zawiera.
Zasadnicze wątpliwości budzi w powyższym kontekście sprawowany przez Ministra Sprawiedliwości nadzór nad działalnością ośrodków, w tym jako biegłym instytucjonalnym, określanie w drodze rozporządzenia przez Ministra sposobu przeprowadzania badań psychologicznych, pedagogicznych lub lekarskich niezbędnych dla wydawania opinii oraz trybu wydawania opinii.
To nie Minister Sprawiedliwości winien ustalać metody badawcze oraz narzędzia do badań.
Projekt całkowicie pomija rozwiązanie zawarte w art. 7 ustawy z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów, w myśl którego prawo do wykonywania zawodu psychologa powstaje dopiero z chwilą wpisania na listę psychologów Regionalnej Izby psychologów, co trafnie akcentuje Prokurator Generalny.
Projekt zawiera szereg nieścisłości i sprzeczności oraz błędnych rozwiązań, spośród których wymienić można następujące:
– w art. 157 b § 2 wskazano, że w przypadku gdy w okręgu działa więcej niż jeden ośrodek, obszary działania obejmują łącznie obszar właściwości sądu okręgowego, tymczasem w art. 157 a § 2 przewidziano delegację dla Ministra Sprawiedliwości wydania zarządzenia sprzecznego z brzmieniem powyższego zapisu;
– przyjęcie rozwiązania zawartego w art. 157b § 1, tj. wskazanie obszaru działania ośrodka jako obszaru właściwości danego sądu okręgowego skutkować będzie niemożnością wydania opinii dla sądu spoza obszaru okręgu sądowego; nie wiadomo czy istotnie projektodawca zdawał sobie sprawę ze skutków takiego rozwiązania;
– niezrozumiałym jest rozwiązania, wedle którego w ośrodku może być zatrudniony jedynie lekarz psychiatra a już nie pediatra.